ขี้เหล็ก

ชื่อวิทยาศาสตร์	Senna siamea (Lam.) Irwin & Barneby.
ชื่อพ้อง	Cassia siamea Lam.
ชื่อวงศ์	FABACEAE (LEGUMINOSAE-CAESALPINIOIDEAE)
ชื่อสามัญ	Cassod tree, Thai copper pod.
ชื่ออื่นๆ
ภาคเหนือ ขี้เหล็กหลวง ภาคกลาง ขี้เหล็กใหญ่ เงี้ยว-แม่ฮ่องสอน ผักจี้ลี้ กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน แมะขี้เหละพะโดะ มลายู-ปัตตานี ยะหา ลำปาง, สุราษฏร์ธานี ขี้เหล็กบ้าน ทั่วไป ขี้เหล็ก ราชบุรี ขี้เหล็กแก่น
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์	ไม้ต้น ขนาดกลาง ผลัดใบ สูงประมาณ 10 – 15 เมตร เรือนยอดเป็นพุ่มแคบๆ ทึบสีเขียวเข้ม ลำต้นมักคดงอเป็นปุ่ม เปลือกต้นสีน้ำตาล หรือสีเทาปนน้ำตาล เนื้อไม้มีสีน้ำตาลแก่เกือบดำ มีรอยแตกตามยาวของลำต้นเป็นร่องตื้นๆ ยอดอ่อนสีแดงเรื่อๆ ใบ เป็นใบประกอบแบบขนนก ออกเรียงตรงข้าม ลักษณะใบรูปขอบขนาน ด้านบนเกลี้ยง ขอบใบเรียบ ปลายใบมน โคนใบมน แผ่นใบเรียบสีเขียวเข้ม ใบอ่อนมีสีน้ำตาลอมเขียว มีใบย่อยประมาณ 7 – 16 คู่ ปลายสุดมีใบเดียว ก้านใบสีน้ำตาลแดง ดอก ออกดอกเป็นช่อแบบช่อแยกแขนง ออกช่อที่ปลายกิ่ง ดอกจะบานจากโคนช่อไปยังปลายช่อ มีดอกย่อยประมาณ 10 – 20 ดอก กลีบเลี้ยงกลม 3 – 4 กลีบ ปลายมน มีกลีบดอก 5 กลีบ ปลายมน โคนเรียว เกสรตัวผู้10 อัน หลุดร่วงง่าย ดอกมีสีเหลือง มีเกสรยาวยื่นออกมาภายนอก ผล ลักษณะฝักแบนอวบ ยาวและหนาสีน้ำตาล ฝักแห้งจะแตกออกเป็น 2 ซีก คล้ายกับฝักแค เมล็ด รูปไข่ยาวแบนเรียงตามขวาง มีเมล็ดประมาณ 10 – 30 เมล็ดต่อฝัก สีน้ำตาลแก่
ประโยชน์ทางยา
ดอก รสขม เป็นยาระบาย ต้มรับประทานเป็นยาทำให้นอนหลับ ลดความดันโลหิต รักษาโรคเส้นประสาท รักษาหืด ล้างศีรษะรักษารังแค โรคโลหิตพิการ ผายธาตุ ขับพยาธิ ดอกตูมเป็นยาทำให้นอนหลับสบายหรือใช้ดอกตูมร่วมกับใบไม่แก่จัดรักษาอาการนอนไม่หลับ ช่วยเจริญอาหาร ลดอาการตื่นเต้นทางประสาท ราก รสขม แก้ไข้กลับ ไข้ซ้ำ แก้ไข้ รักษาแผลกามโรค โรคเหน็บขา ทาแก้เส้นอัมพฤกษ์ให้หย่อน แก้ฟกช้ำ บำรุงธาตุ ไข้ผิดสำแดง ผสมในยาขับพยาธิและช่วยระงับอาการชักได้ ลำต้นและกิ่ง เป็นยาระบาย รักษาโรคผิวหนัง แก้โรคกระษัย แก้นิ่ว ขับปัสสาวะ ขับระดูขาว ทั้งต้น แก้กระษัย ดับพิษไข้ แก้พิษเสมหะ รักษาโรคหนองใน รักษาอาการตัวเหลือง เป็นยาระบาย บำรุงน้ำดี ทำให้เส้นเอ็นหย่อน เปลือกต้น รสขม รักษาโรคริดสีดวงทวาร โรคหิด แก้กระษัย ใช้เป็นยาระบาย แก่น รสขม แก้กามโรค หนองในเข้าข้อออกดอก แผลฝี ขับน้ำคาวปลา ถ่ายพิษ แก้กระษัย ถ่ายเส้น ขับโลหิต แก้เหน็บชา แก้อาการท้องผูก รักษาโรคเบาหวาน โรคหนองใน ใช้เป็นยาระบายชนิดกระตุ้นลำไส้ใหญ่ให้บีบตัว แก้ไฟธาตุพิการ รักษาวัณโรคมะเร็งปอด ปอดอักเสบ มะเร็งลำไส้ มะเร็งกระเพาะอาหาร ใบ รสขม ขับระดูขาว แก้นิ่ว ขับปัสสาวะ รักษาอาการท้องผูก รักษาโรคบิด โรคเบาหวาน แก้ร้อนใน รักษาฝีมะม่วง รักษาโรคเหน็บชา ลดความดันโลหิตสูง ขับพยาธิ เป็นยาระบาย รักษาอาการนอนไม่หลับ ผลหรือฝัก รสขม เป็นยาระบาย แก้พิษไข้เพื่อน้ำดี พิษไข้เพื่อเสมหะ แก้ไข้พิษเพื่อเอ็นตึง แก้ลมขึ้นเบื้องสูง เบื้องบน โลหิตขึ้นเบื้องบน ทำให้ระส่ำระสายในท้อง เปลือกผลหรือเปลือกฝัก รสขมเฝื่อน แก้เส้นเอ็นพิการ แก้เส้นเอ็นตึง แก้กระษัย กระพี้ รสขมเฝื่อน แก้กระษัยเส้นเอ็น ถอนพิษไข้ แก้ร้อนใน กระสับกระส่าย ทั้งห้า คือ ใบ ดอก ผล เมล็ด ราก รสขม ถ่ายพิษกระษัย พิษเสมหะ พิษไข้ แก้พิษทั้งปวง ถ่ายเส้น
DNA barcode	ตัวอย่าง
รูปภาพ
ขี้เหล็ก, ต้น ขี้เหล็ก, หน้าใบ   ขี้เหล็ก, หลังใบ   ขี้เหล็ก, ดอก ขี้เหล็ก, herbarium ตัวอย่างที่ 1   ขี้เหล็ก, herbarium ตัวอย่างที่ 2   ขี้เหล็ก, herbarium ตัวอย่างที่ 3
ข้อมูลเพิ่มเติม	อ่าน
เอกสารอ้างอิง
Rspg.or.th. สรรพคุณสมุนไพร 200 ชนิด. กรุงเทพฯ: โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี; [เข้าถึงเมื่อ 5 ม.ค. 2560] เข้าถึงได้จาก: http://www.rspg.or.th/plants_data/herbs/herbs_14_1.htm อ.โชติอนันต์ และคณะ. (2551). สมุนไพรไทย สำหรับงานสาธารณสุขมูลฐาน. หน้า 110, 298.